Ο τοιχογραφικός διάκοσμος της Ιεράς Μονής Γενέθλιου της Θεοτόκου Βλασίου

Κλάρας, Δημοσθένης

The mural decorator of the holy Monastery of the Navity of the Theotokos Vlasios Karditsa

Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία

Author

Κλάρας, Δημοσθένης

Date

2024-03

Advisor

Βαρελίδης, Γεώργιος
Χουλιάρας, Ιωάννης

Κύριο άρθρο (14.20Mb)

Keywords

Τοιχογραφικός διάκοσμος ; Εικονογραφικό πρόγραμμα

Abstract

Στην καρδία των Θεσσαλικών Αγράφων, συγκεκριμένα στην περιοχή της Αργιθέας, αριθμούνται δεκάδες μνημεία που χρονολογούνται κατά την διάρκεια του 16ου και του 17ου αιώνα. Είναι μεγάλης αρχιτεκτονικής σημασίας με πλούσια εικονογραφικά προγράμματα τα οποία μέχρι και σήμερα σώζονται σε άριστη κατάσταση. Χαρακτηριστικό στοιχείο μεταξύ των Μονών της Αργιθέας είναι η τυπολογία. Οι Μονές διακρίνονται κυρίως σε μονόκλιτες αθωνίτικες, ξυλόστεγες ή με θόλο βασιλικές. Η μορφολογία της κάθε Μονής της Αργιθέας διαφέρει. Η Ιερά Μονή Γενέθλιου της Θεοτόκου Βλασίου είναι ένα από τα πιο αξιόλογα μνημεία που φιλοξενεί η αργιθεάτικη ύπαιθρος. Είναι κτίσμα του 17ου αιώνα , που φέρει πλούσια αρχιτεκτονικά στοιχεία καθώς ανήκει τυπολογικά στο μονόκλιτο οθωνικό με τυφλό θόλο, ο οποίος διαπιστώσαμε ότι εξέχει εξωτερικά ως τρουλοκαμάρα (τύπος «Καραϊσκάκη»). Στο παρελθόν υπήρχαν και δύο παρεκκλήσια τοιχογραφημένα τα οποία κατέπεσαν. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο ναός παρουσιάζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον στις τοιχογραφίες του, λόγω του Αγραφιώτικου τύπου που δημιούργησαν οι ζωγράφοι, ένας συνδυασμός Βορειοδυτικής Σχολής και Κρητικής σχολής. Το εικονογραφικό πρόγραμμα της Μονής Βλασίου αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα μνημεία σε αριθμό παραστάσεων. Συγκεκριμένα οργανώνεται από 130 διαφορετικά θέματα, 43 σκηνές και 87 μεμονωμένες μορφές, είτε ολόσωμες είτε σε μετάλλια. Ο τοιχογραφικός διάκοσμος σώζεται στο μεγαλύτερο τμήμα του ναού και διέπετε από σαφήνεια και αρμονία. Στο Ιερό ακολουθείται ο Ευχαριστιακός κύκλος καθώς και εικόνες διακόνων και άλλων ιεραρχών σε άλλες θέσεις. Στις δύο πρώτες ζώνες του κυρίως ναού παριστάνονται Άγιοι ολόσωμοι και σε μετάλλια, ενώ την επόμενη την περιτρέχουν οι Οίκοι του Ακάθιστου Ύμνου. Οι Χριστολογικές σκηνές βρίσκονται στη δυτική καμάρα και ένα μικρό τμήμα στην ανατολική, όπου υπάρχουν και Θεομητορικές παραστάσεις. Επίσης σώζονται τοιχογραφίες στον νάρθηκα με το δημόσιο βίο του Χριστού, ολόσωμοι Άγιοι και μετάλλια. Το καθολικό της Μονής παρουσιάζει λεπτομερειακή αγιογράφηση και βάθος στις παραστάσεις όπως και στην απόδοση των Αγίων. Το αποτέλεσμα αυτό οφείλεται κυρίως στους κτήτορες της Μονής, Γεώργιο και Κωνσταντίνο Γραμματικό. Με δικιά τους χρηματοδότηση και πρωτοβουλία παρότρυναν τους ζωγράφους να δημιουργήσουν ένα σύνολο, με στοιχεία αγιορείτικου τύπου. Λόγω όμως της υψηλής κοινωνικής και οικονομικής θέσης και της επιρροής τους από τη μετανάστευσή τους στη Μολδοβλαχία, έδωσαν κι έναν τόνο μεγαλοπρέπειας τόσο στα ενδύματα όσο και στα κτηριακά συγκροτήματα. Οι παραστάσεις στο μεγαλύτερο σύνολό τους έχουν αποδοθεί με ακρίβεια των θεμάτων σε σχέση με τις διαστάσεις του μνημείου. Χαρακτηριστικό των συνθέσεων είναι η συνοχή μεταξύ της ανθρώπινης παρουσίας, του αρχιτεκτονικού και φυσικού τοπίου. Με αναλογίες κανονικές και σχεδιασμένες σωστά, έχει αποδοθεί το μεγαλύτερο μέρος των μορφών ανεξάρτητα της ηλικίας και του φύλλου. Χαρακτηριστικό των μορφών είναι τα μεγάλα εκφραστικά και αμυγδαλωτά μάτια καθώς και η προσωπογραφία που είναι διαφορετική σε κάθε μορφή. Ενδεικτικό στις μορφές των Αγίων είναι οι χειρονομίες και οι στάσεις τους καθώς και η προσθήκη φωτοστέφανων που δεν υπήρχαν σε παλιότερα μνημεία. Ιδιαίτερη σημασία έδειξε ο Ιωάννης Ευτελής με το συνεργείο του στην απόδοση των ενδυμάτων. Τα βασικά χρώματα και οι λίγες αποχρώσεις περιόρισαν την ενδυματολογική απεικόνιση των μορφών, ενώ έντονα χρώματα, όπως το χρυσό το συναντάμε σε παρυφές ενδυμάτων ή σε κάποια διακοσμητικά σχέδια. Ξεχωριστή θέση στο διάκοσμο της Μονής έχει το κόσμημα που παρατηρείται κυρίως στις μορφές των Αγίων που περιβάλλονται στις κόγχες. Η αυξημένη διακόσμηση των ζωγράφων δημιουργεί ένα ακόμα πιο σύνθετο τύπο που η προέλευσή του προέρχεται από τις μουσουλμανικές τέχνες που ίσως γνώριζαν ο Ιωάννης Ευτελής με τους συνεργάτες του. Το σημαντικότερο συμπέρασμα, που θα μπορούσε να προκύψει από τη παρούσα μεταπτυχιακή εργασία, είναι η ένταξη του τοιχογραφικού διακόσμου στο πρώτο μισό του 17ου αιώνα, όπου υπάρχουν πολλά καθολικά στην περιοχή που παρουσιάζουν μεγάλες ομοιότητες στο εικονογραφικό πρόγραμμα της συγκεκριμένης περιόδου, καθώς και η ένταξή του καθολικού σε τυπολογική κατηγορία όπου κατατάσσονται ένα μεγάλο μέρος μνημείων εκείνης της εποχής. Ευελπιστώ η παρούσα διπλωματική να αποτελέσει την αρχή για την συντήρηση των τοιχογραφιών όσο και ολόκληρου του μνημείου, με σκοπό να υπάρξει πιο λεπτομερή μελέτη του τοιχογραφικού διακόσμου από ερευνητές του μέλλοντος και την επιβεβαίωση ή την προσθήκη νέων πορισμάτων.

Abstract

In the heart of Thessalian Agrafa specifically in the region of Argithea, there are dozens of monuments dating back to the course of the 16th and 17th centuries. It is of great architectural importance with rich pictorial programs which are still preserved in excellent condition. A characteristic element among the Monasteries of Argithea is the typology. The Monasteries are mainly divided into single-aisled Athonite, wooden-roofed or domed vasiliki. The morphology of each Monastery of Argithea differs. The Holy Monastery of Genethlio of Theotokos Vlasiou is one of the most remarkable monuments that the Argitheatian countryside hosts. In the 17th-centure buildings, bearing rich architectural elements as it typologically belongs to the single-aisled othon with the blind dome, which we found protruding externally as a dome arch (type Karaiskaki). In the past there were also two frescoed chapels which fell down. We could say that the temple is of greater interest in its frescoes, due to the Agrafiotic type created by the painters, a combination of the Northwest Scholl and the Cretan school. The pictorial program of the Vlasiou Monastery is one of the largest monuments in number of performances. Specifically, it is organized by 130 different themes, 43 scenes and 87 individual figures, either full-length or in medals. The mural decoration is preserved in the largest part of the temple and is governed by clarity and harmony. In the Sanctuary, the Eucharistic cycle is followed as well as images of deacons and other hierarchs in other positions. In the first two zones of the main church, Saint are represented full-length and in medals, while the next one is surrounded by the Houses of the Akathistos Hymn. The Christological scenes are located in the western arch and a small part in the eastern, where there are also Mother of God performances. Also preserved are frescoes in the narthex with the public life of Christ, gull-length Saints and medals. The Catholicon of the Monastery presents detailed iconography and depth in the performances as well as in the performance of the Saints. This result is mainly due to the founders of the Monastery, Georgios and Konstantinos Grammatikos. With their own funding and initiative, they urged the painters to great an ensemble, with elements of the Agioreite type. However, due to their high social and economic position and their influence from their migration to Moldova, they also gave a tone of magnificence to both clothing and building complexes. The representations as a whole have been accurately rendered of the subjects in relation to the dimensions of the monument. A characteristic of the compositions is the coherence between the human presence, the architectural and natural landscape. With proportions normal and designed correctly, most forms have been assigned regardless of age and leaf. Characteristic of the figures are the large expressive and almond-shaped eyes as well as the portrait that is different in each form. Indicative of the figures of the Saints are their gestures and postures as well as the addition of halos that did not exist in older monuments. Ioannis Eftelis showed particular importance with his crew in the performance of the clothes. The basic colors and the few shades limited the clothing depictions of the figures, while bright colors, such as gold, are found on the edges of clothes or in some decorative designs. A special places in the decoration of the Monastery is the jewel that is observed mainly of the figures of the Saints surrounded in the niches. The increased decoration of the painters creates an even more complex type whose origin comes from the Muslim arts that Ioannis Eftelis and his collaborators may have known. The most important conclusion, which could emerge from this master thesis, is the inclusion of the mural decoration in the first half of the 17thcenture, where there are many universals in the area that show great similarities in the pictorial program of the specific period, as well as the inclusion of the catholicon in a typological category where a large part of monuments of that time are classified. I hope that this thesis will be the beginning for the preservation of the frescoes as well as the entire monument, with the aim of having a more detailed study of the fresco decoration by researches of the future and the confirmation or addition of new findings.