Ολιστική προσέγγιση παραγωγής και διαχείρισης ΑΗΗΕ στην EU-28 και στην Ελλάδα. Διαχρονική εξέλιξη, προβλέψεις κι αξιολόγηση παραγόντων που επηρεάζουν τη βιώσιμη ανακύκλωση στο πλαίσιο της κυκλικής οικονομίας

Abstract

Διαχρονικά την περίοδο 1980-2005 η ποσότητα EEE POM σημείωσε ραγδαία αύξηση της τάξης του 240%. Την ίδια χρονική περίοδο η ποσότητα Weee Generated αυξήθηκε μεσοσταθμικά 1% κάθε έτος, ενώ ως βραχυπρόσθεσμη εκτίμηση μέχρι το 2030 αποτελεί η διατήρηση της αυξητικής τάσης με ποσοστό περίπου 2,7%. Σημαντική πρόοδο έχει σημειωθεί στη συλλογή ΑΗΗΕ Weee Collected, η οποία διαχρονικά την περίοδο 2009-2020 αυξήθηκε σε ποσοστό 47,5%. Ο ελάχιστος ευρωπαϊκός στόχος ρυθμού συλλογής ήταν επιτεύξιμος μέχρι το 2018 από την πλειοψηφία των κρατών μελών της EU-28, ωστόσο μετά το 2019 και τη θέσπιση ενός ιδιαίτερα φιλόδοξου ελάχιστου ρυθμού συλλογής (85% της ποσότητας Weee Generated), μόνο τρεις ευρωπαϊκές χώρες τον έχουν επιτύχει, η Κροατία, η Βουλγαρία κι η Πολωνία. Η υιοθέτηση καινοτόμων πρακτικών και τεχνολογιών ανακύκλωσης βελτίωσε διαχρονικά την περίοδο 2009-2020 την ποσότητα Weee Recycled, καταγράφοντας αυξητική μεταβολή της τάξης του 46%. Ο ρυθμός ανακύκλωσης πανευρωπαϊκά κυμάνθηκε στο εύρος μεταξύ 78% - 83% κι ο ρυθμός ανάκτησης μεταξύ 86% - 90%, οριοθετώντας τη δυναμική της ενεργειακής αξιοποίησης των υπολειμμάτων από την επεξεργασία ΑΗΗΕ σε ποσοστό 8,3%. Η γεωγραφική εξέταση των περιβαλλοντικών δεικτών στις χώρες της EU-28 ανέδειξαν τοπικές τάσεις, οι οποίες σχετίζονται με κοινωνικό-οικονομικούς παράγοντες. Οι κάτοικοι της Δυτικής και Βόρειας Ευρώπης διαθέτουν εισόδημα για αγορά ΗΗΕ σχεδόν 60% μεγαλύτερο από το μέσο ευρωπαϊκό, καταγράφοντας τη δεκαετία 2011-2020 αύξηση στην ατομική κατανάλωση (ποσότητα EEE-POM) σε ποσοστό περίπου 44%. Στη Δυτική Ευρώπη η ποσότητα Weee Generated είναι σχεδόν διπλάσια σε σύγκριση με την αντίστοιχη της Βόρειας Ευρώπης. Διαχρονικά οι τρεις χώρες με τη μεγαλύτερη παραγωγή ΑΗΗΕ ανά κάτοικο είναι η Νορβηγία (29,36 kg/inh), η Ελβετία (26,46 kg/inh) και η Ισλανδία (25,31 kg/inh) Διαχρονικά την περίοδο 2013-2020, η ποσότητα Weee Collected αυξήθηκε σε ποσοστό 58% στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης και 35% στις χώρες της Βόρειας και Νότιας Ευρώπης, ενώ αλματώδη πρόοδο έχει καταγραφεί στη συλλογή ΑΗΗΕ στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, όπου η διαχρονική μεταβολή αγγίζει το ποσοστό του 180%. Έτσι στη Βόρεια Ευρώπη συλλέγεται μεσοσταθμικά 13 kg/inh, στην Δυτική Ευρώπη 10 kg/inh (ποσοστό μικρότερο κατά 30%), ενώ ο μηχανισμός συλλογής ΑΗΗΕ στη Νότια κι Ανατολική Ευρώπη καταγράφει επίδοση 5,3 kg/inh. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι την πενταετία 2016-2020, ο ρυθμός συλλογής ΑΗΗΕ στις χώρες της EU-28 παρουσίασε το φαινόμενο του κορεσμού, το οποίο οφείλεται κυρίως στις επιδόσεις των χωρών της Δυτικής και Βόρειας Ευρώπης, στις οποίες η πρόοδος στη συλλογή δεν επαρκούσε σε σχέση με την αύξηση της παραγωγής ΑΗΗΕ, έτσι ώστε να βελτιώνεται ο ρυθμός συλλογής. Οι χώρες της Βόρειας Ευρώπης εμφανίζουν διαχρονικά την καλύτερη επίδοση ποσότητας Weee Recycled & Prepared for Reuse, η οποία ανέρχεται σε 11 kg/inh, υψηλότερη κατά 37,50% από την αντίστοιχη των χωρών της Δυτικής Ευρώπης (8 kg/inh). Για την υπόλοιπη Ευρώπη το μέγεθος αυτό ανέρχεται στα 4,5kg/inh, δημιουργώντας τη δυναμική για βελτίωση μεγάλης κλίμακας. Η ενεργειακή αξιοποίηση Weee Recovered υλοποιείται κατά κύριο λόγο στη Δυτική και Βόρεια Ευρώπη με ποσότητα 1 kg/inh, ενώ στην υπόλοιπη Ευρώπη είναι πέντε φορές μικρότερη. Στην Ελλάδα τη χρονική περίοδο 2009-2020 παρά τις διακυμάνσεις καταγράφεται μέση ετήσια αύξηση της ποσότητας EEE POM της τάξης με ποσοστό 6,6%. Η ποσότητα Weee Generated παραμένει διαχρονικά σταθερή με μέση ετήσια ποσότητα μεγαλύτερη κατά 18% από την ποσότητα EEE POM. Η μέση ετήσια ποσότητα Weee Collected παρουσιάζει διαχρονικά αύξηση της τάξης του 8,3%, ανάγοντας πανελλαδικά τη συλλογή σε 4,75 kg/inh, ποσοστό χαμηλότερο κατά 80% από τον αντίστοιχο μέσο ευρωπαϊκό όρο. Μέχρι το 2018 η Ελλάδα εμφάνισε δυσκολία στην επίτευξη του ελάχιστου ευρωπαϊκού στόχου ρυθμού συλλογής ΑΗΗΕ, ο οποίος παραμένει μικρότερος κατά 25% από το μέσο ευρωπαϊκό (65% EEE POM 3 preceding years) και φτάνει σε ποσοστό του 50% από τον αντίστοιχο ευρωπαϊκό με τη δεύτερη μέθοδο υπολογισμού (85% Weee Generated). Ο ρυθμός ανακύκλωσης κυμαίνεται διαχρονικά στο ποσοστό του 86% κι ο βαθμός ανάκτησης στα ίδια όρια με τον αντίστοιχο ευρωπαϊκό μέσο όρο 89%. Η βραχυπρόθεσμη εκτίμηση για παραγωγή ΑΗΗΕ μέχρι το 2030 εκτιμά μέση ετήσια μεταβολή 0,5% - 1% και η ποσότητα Weee Generated μεταξύ175 – 180 kt. Στη διατριβή εντοπίστηκαν παράγοντες που επηρεάζουν τη διαδικασία συλλογής ΑΗΗΕ στις χώρες της EU-28. Σημαντική ποσότητα ΑΗΗΕ εντοπίζεται μέσα σε μεταλλικά απόβλητα (metal scrap) με μέσο ευρωπαϊκό όρο 2,1±1,3 kg/inh κι ετήσια οικονομική απώλεια που αγγίζει τα € 200 εκατομμύρια. Ποσότητα ΑΗΗΕ εντοπίζεται και στο ρεύμα μικτών αστικών αποβλήτων (Mixed Municipal Waste) με μέσο ευρωπαϊκό όρο 1,4±0,5 kg/inh κι ετήσια οικονομική απώλεια που ξεπερνά τα € 300 εκατομμύρια. Ποσότητα ΗΗΕ εξάγεται σε χώρες της Αφρικής για επαναχρησιμοποίηση με ευρωπαϊκό μέσο όρο 0,5 kg/inh, ποσότητα μάλλον υποεκτιμημένη, εξαιτίας έλλειψης διαθέσιμων δεδομένων κυρίως από τις χώρες της Νότιας κι Ανατολικής Ευρώπης. Οι παράνομες εξαγωγές ΑΗΗΕ αποτελεί ποσότητα 0,5 - 1,4 kg/inh (εκτίμηση 2012), επιφέροντας οικονομική απώλεια της τάξης € 300 - € 600 εκατομμυρίων. Μελέτη του προγράμματος SCYCLE το 2020 εκτίμησε ότι οι αναφερθείσες μεσοσταθμικές ποσότητες αυξήθηκαν περισσότερο. Ενδεικτικά την τετραετία 2017-2020, η ποσότητα ΑΗΗΕ μέσα στο metal scrap αυξήθηκε κατά 29%, η ποσότητα ΗΗΕ προς επαναχρησιμοποίηση αυξήθηκε κατά 134%, η παράνομη εξαγωγή ΑΗΗΕ αυξήθηκε κατ’ εκτίμηση 5,6% και τέλος η ποσότητα ΑΗΗΕ μέσα στα μικτά αστικά απόβλητα μειώθηκε κατά 6,55%. Για την ίδια χρονική περίοδο η ποσότητα ΑΗΗΕ που παρέμεινε αδιευκρίνιστος ο προορισμός τους και δεν καταχωρήθηκε, κυμάνθηκε σε ποσοστό μεταξύ 19,80% - 30,70% της συνολικής ποσότητας Weee Generated κάθε έτους. Για την εκτίμηση του αποτελέσματος που επιφέρει η απολεσθείσα ποσότητα ΑΗΗΕ, πραγματοποιήθηκε υπόθεση εργασίας (case study) για συλλογή 50% της συγκεκριμένης ποσότητας πανευρωπαϊκά, η οποία οδήγησε στο συμπέρασμα ότι ο ρυθμός συλλογής την τετραετία 2017-2020 θα αυξάνονταν μεσοσταθμικά κατά 12% κι ο ρυθμός συλλογής θα σημείωνε απόκλιση 14,90% από τον ελάχιστο ευρωπαϊκό. Διατυπώθηκε η συνάρτηση βιωσιμότητας μιας επιχείρησης ανακύκλωσης. Για τη ρεαλιστική εξέταση της συνάρτησης αυτής χρησιμοποιήθηκαν τα στοιχεία συλλογής ΑΗΗΕ, ποσότητας Weee Treated, ρυθμού ανακύκλωσης, διαχρονικές ετήσιες επιδοτήσεις από το ΣΣΕΔ (Ανακύκλωση Συσκευών ΑΕ) μίας επιχείρησης ανακύκλωσης ΑΗΗΕ που δραστηριοποιείται στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου και συγκεκριμένα στο νησί της Λέσβου. Η πρώτη σχέση των εισροών (πωλήσεων) εκφράστηκε σε συνάρτηση με την ποσότητα Weee Collected και τις ποσοστώσεις των τεσσάρων βασικών μετάλλων (Fe, Al, INOX, Cu), που προκύπτουν από την επεξεργασία των ΑΗΗΕ, αναδεικνύοντας την ποσότητα συλλογής ΑΗΗΕ ως κυρίαρχο παράγοντα εξασφάλισης βιωσιμότητας. Διαχρονικά την περίοδο 2010-2022 η επιχείρηση έχει πετύχει η δική της («ίδια») συλλογή ΑΗΗΕ να αποτελεί ποσοστό 62% της συνολικής ποσότητας ΑΗΗΕ που έχει συλλέξει. Στη δεύτερη σχέση των εισροών που αποτελεί το σύνολο της κρατικής επιδότησης, εξετάστηκαν τα πραγματικά ποσά σε συνάρτηση με την ποσότητα Weee Collected την περίοδο 2010-2022. Το ΣΣΕΔ επιδότησε λίγο περισσότερο από το 1/3 του μεταφορικού έργου της εταιρίας για συλλογή ΑΗΗΕ. Διαχρονική αύξηση 2% σημειώθηκε στην επιδότηση για συλλογή ΑΗΗΕ, ενώ για τη διαχείριση ΑΗΗΕ η επιδότηση μειώθηκε διαχρονικά κατά 4%. Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι δύο συγκεκριμένες επιδοτήσεις αποτελούν το 74,4% της μέσης ετήσιας επιδότησης του ΣΣΕΔ προς την εταιρία, η καταγραφείσα στασιμότητα κι ύφεση αποτελούν πολύ σοβαρή επιρροή στη βιωσιμότητά της. Διαχρονική ύφεση παρουσιάζει η επιδότηση για ταξινόμηση ΑΗΗΕ με ποσοστό 4% και για χρήση πάγιου εξοπλισμού συλλογής ΑΗΗΕ με ποσοστό 11,2%. Με τη χρήση της μεθόδου Ανάλυσης Ευαισθησίας αξιολογήθηκε κι αποτυπώθηκε συγκεντρωτικά η σφοδρότητα της επιρροής όλων των παραγόντων που επιδρούν συγκεκριμένα στη βιωσιμότητα μιας επιχείρησης ανακύκλωσης στη νησιωτική Ελλάδα, αποσκοπώντας στο ενδεχόμενο ότι θα μπορούσαν να αποτελέσουν πηγή πληροφόρησης για βελτίωση όλων εκείνων των παραγόντων για τους οποίους η επιχείρηση δεν μπορεί να ασκήσει οποιαδήποτε επιχειρηματική πρωτοβουλία.