Απομάκρυνση Γηρασμένων Επικαλυπτικών από Φορητές Εικόνες μέσω Εφαρμογής Επιλεγμένων Συστημάτων Γελών
Removal of Aged Surface Coatings from Portable Icons through the Application of Chosen Gel Systems
Λέξεις-κλειδιά
Καθαρισμός ; CarbopolΠερίληψη
Η παρούσα διπλωματική εργασία πραγματεύεται την εφαρμογή συστημάτων γελών για την απομάκρυνση
οξειδωμένων επικαλυπτικών υλικών (βερνικιών) από φορητές θρησκευτικές εικόνες. Οι γέλες χρησιμοποιούνται ήδη
περίπου 40 χρόνια στο πεδίο της συντήρησης, εντούτοις εξακολουθούν να θεωρούνται καινοτόμες. Ως αντικείμενο,
είναι διαρκώς εξελισσόμενο, καθώς νέα είδη συστημάτων γελών συντίθενται και αξιολογούνται ως υλικά συντήρησης
μέχρι και σήμερα. Στον ελλαδικό χώρο η χρήση τους στον τομέα της συντήρησης αντικειμένων πολιτιστικής
κληρονομιάς είναι αναγνωρισμένη, αλλά παραμένει περιορισμένη. Ιδιαίτερα όσον αφορά τη χρήση τους στον
καθαρισμό θρησκευτικών φορητών εικόνων, διαπιστώνεται σημαντική έλλειψη σχετικής βιβλιογραφίας (ελληνικής και
διεθνούς), παρατήρηση που αποτέλεσε το έναυσμα για την υλοποίηση της παρούσας εργασίας. Έτσι, πραγματοποιείται
μελέτη δύο όψιμων (19ου αιώνος) φορητών εικόνων και επιχειρείται αφαίρεση των οξειδωμένων επικαλυπτικών υλικών
τους με χρήση επιλεγμένων συστημάτων γελών, ήτοι Γελών Πολυακρυλικού Οξέος και Πολυμερικών Διασπορών
Υψηλού Ιξώδους Μερικώς Υδρολυμένου Οξικού Πολυβινυλεστέρα (PVAc) με Βόρακα. Στο πλαίσιο αυτό αξιοποιήθηκαν:
μακροσκοπική και στερεοσκοπική παρατήρηση, απεικονιστικές και φυσικοχημικές μέθοδοι διάγνωσης, προκειμένου
να αξιολογηθούν τόσο τα επιλεγμένα έργα όσο και η εφαρμογή των συστημάτων γελών. Συγκεκριμένα,
πραγματοποιήθηκε φωτογράφιση των έργων υπό το ορατό φάσμα ακτινοβολίας, καθώς και απεικόνιση της ορατής
φωταύγειας των επικαλυπτικών με διέγερση υπεριώδους ακτινοβολίας (Ultraviolet Induced Luminescence ή UVL
imaging). Επιπλέον, αξιοποιήθηκαν οι τεχνικές εξέτασης: Φασματοσκοπία Φθορισμού Ακτίνων Χ (XRF spectroscopy),
Φασματοσκοπία Υπερύθρου Μετασχηματισμού Fourier (FTIR spectroscopy) με τις μεθόδους της Ανάκλασης
(Reflectance) και Αποσβένουσας Ολικής Ανάκλασης (Attenuated Total Reflectance) και, τέλος, Χρωματομέτρηση. Μέσω
της φασματοσκοπίας FTIR διαπιστώθηκε ότι το επικαλυπτικό υλικό και στις δύο περιπτώσεις αποτελεί ελαιοβερνίκι
λινελαίου με διτερπενική ρητίνη (ενδεχομένως σανδαράχη). Ύστερα από δοκιμές διαλυτότητας (test Feller) στα
επικαλυπτικά και βάσει βιβλιογραφικής μελέτης, διερευνήθηκε η χρήση των προαναφερθέντων συστημάτων γελών.
Διαπιστώθηκε, πως παρότι η φύση των επικαλυπτικών ήταν ίδια, η δράση των συστημάτων και τα αποτελέσματά τους
διέφεραν, ενώ το ίδιο παρατηρήθηκε και μεταξύ των διαφορετικών χρωματικών περιοχών στο κάθε αντικείμενο. Η
χρήση των γελών πολυακρυλικού οξέος παρουσίασε προβλήματα και στις δύο περιπτώσεις, καθιστώντας τες μη
κατάλληλη επιλογή, με εξαίρεση ορισμένες χρωματικές περιοχές της μίας εικόνας. Τα συστήματα PVAc-βόρακα
παρουσίασαν θετικά αποτελέσματα στο ένα έργο, επιτρέποντας μάλιστα την μερική αφαίρεση του επικαλυπτικού
υλικού, ενώ στο άλλο έργο τα αποτελέσματα ήταν αποθαρρυντικά. Σε περιοχές όπου η χρήση των γελών κρίθηκε μη
ικανοποιητική, πραγματοποιήθηκαν περιορισμένης έκτασης δοκιμές με «παραδοσιακές» μεθόδους καθαρισμού και
διαπιστώθηκε ότι τα αποτελέσματα ήταν όμοια ή και καλύτερα. Τέλος, πραγματοποιήθηκε συγκριτική αποτίμηση των
μεθόδων που εφαρμόσθηκαν, μέσω της οποίας προκύπτει, συνοπτικά και μεταξύ άλλων, ότι: α) τα συστήματα γελών
δεν αποτελούν πανάκεια, καθώς η αποτελεσματικότητα της χρήσης τους εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, β) οι
γέλες πολυακρυλικού οξέος, αν και αποτελούν εξαιρετικό «εργαλείο», συνοδεύονται από μειονεκτήματα που συχνά
αποτελούν εμπόδιο στη χρήση τους, γ) τα συστήματα PVAc-βόρακα, παρότι εμφανίζουν περιορισμούς στη χρήση τους,
είναι ικανά να δώσουν αξιόλογα αποτελέσματα, δ) συχνά οι «παραδοσιακές» μέθοδοι καθαρισμού αποτελούν
καταλληλότερη επιλογή για τις απαιτήσεις κάποιων επεμβάσεων καθαρισμού.
Περίληψη
The present thesis deals with the application of gel systems for the removal of oxidized coating materials
(varnishes) from portable religious panel paintings (“icons”). Gels have been used in the field of conservation for
about 40 years, yet are still considered an innovation. The field of gel application in conservation is constantly
evolving as new types of gel systems are being developed and evaluated as conservation materials up to the
present day. In Greece, their use in the conservation of cultural heritage objects is wellrecognized, yet still remains
rather limited in every-day practice. Particularly regarding their use in the cleaning of icons, there is a significant
lack of relevant literature (both Greek and international), an observation which served as the motivation for the
current study. Thus, a study of two late (19th
-century) portable icons was conducted, and the removal of their
oxidized varnishes was attempted using the selected gel systems, namely Polyacrylic Acid Gels and High Viscosity
Polymeric Dispersions of Partially Hydrolyzed Polyvinyl Acetate (PVAc) with Borax. In this context, macroscopic and
stereoscopic examination, imaging techniques and physicochemical diagnostic methods were employed in order
to evaluate both the selected artifacts and the efficacy of gel systems application. Specifically, Visible Light imaging
and Ultraviolet Induced Luminescence imaging techniques were performed. Additionally, analytical techniques such
as X-ray Fluorescence (XRF) spectroscopy, Fourier Transform Infrared (FTIR) spectroscopy in Reflectance and
Attenuated Total Reflectance (ATR) modes, and, finally, Colorimetry were employed. Through FTIR spectroscopy,
the coating material in both cases was found to be an oil varnish consisting of linseed oil and a diterpenic resin
(possibly sandarac). After preliminary solubility tests (Feller test) on the coatings and on the basis of the pertinent
literature review, the use of the aforementioned gel systems was investigated. It was found that although the
nature of the coatings was the same, the action of the gel systems and their results differed, while the same was
observed among the different color areas in each object. The use of the polyacrylic acid gels presented problems
in both cases, making them an unsuitable choice, except for some color areas of one of the icons. The PVAc-borax
gels yielded positive results in the one artwork, allowing the partial removal of the varnish, while the results in the
other one were discouraging. In areas where the use of gels was deemed unsatisfactory, tests on small areas were
performed with the “traditional” cleaning methods and the results were found to be similar or better. Finally, a
comprehensive comparative assessment of the applied methods was carried out, from which it emerges that: a)
gel systems are not a panacea, as their effectiveness depends on many factors, b) polyacrylic acid gels, although
excellent “tools”, are accompanied by disadvantages that often hinder their use, c) PVAc-borax gels, although they
have limitations, are capable of providing valuable results, d) “traditional” cleaning methods are often a more
suitable choice for the requirements of some cleaning interventions.