Μελέτη των παραμέτρων που σχετίζονται με τις οπτικές και μηχανικές ιδιότητες επιχρυσωμάτων νερού σε ξύλινο φορέα

Σταθοπούλου, Ελένη

Study of parameters related to the surface properties of water gilding on wooden carrier

Πτυχιακή εργασία

Author

Σταθοπούλου, Ελένη

Date

2024-09-24

Advisor

Mastrotheodoros, Georgios P.

ca_15006.pdf (12.38Mb)

Keywords

Διονύσιος εκ Φουρνά ; Χρύσωμα ; Επιχρύσωση ; Στιλβωτό ; Βώλος ; Φορητή εικόνα ; Ξυλόγλυπτο ; Μεταβυζαντινό ; Στιλπνότητα ; Σκληρότητα ; Εργασιμότητα

Abstract

Η επιχρύσωση ήταν μια πολυτελής διακοσμητική τεχνική, γνωστή από την αρχαιότητα. Διάφορες συνταγές και υλικά έχουν χρησιμοποιηθεί για τη δημιουργία επίχρυσων επιφανειών με φύλλα χρυσού, ή και άλλων μετάλλων που αποτελούσαν μυστικά των χρυσωτών ή των καλλιτεχνών. Μετά τη μεσαιωνική περίοδο, οι συνταγές φαίνεται να μεταγράφονται σε πραγματείες και εγχειρίδια εκείνης της εποχής. Ανά εποχές έχουν πραγματοποιηθεί εκτεταμένες έρευνες σε ευρωπαϊκά χειρόγραφα, που αποκαλύπτουν τη μοναδικότητα των ιστορικών δεδομένων, καθώς και τα κενά ή λάθη που μπορεί να υπάρχουν στις κατευθυντήριες γραμμές ή τα υλικά που περιγράφονται σε αυτά. Ο ιερομόναχος Διονύσιος από το χωριό Φουρνά(ς) της Ευρυτανίας συνέγραψε την πραγματεία του τον 18ο αιώνα. Πρόκειται για την πρώτη εκτεταμένη ελληνική πραγματεία περί της ορθόδοξης ζωγραφικής των φορητών εικόνων και των τοιχογραφιών. Στο βιβλίο του ο Διονύσιος αναφέρει τρεις διαφορετικές συνταγές επιχρύσωσης. Ο στόχος της παρούσας έρευνας ήταν, στην πρώτη φάση, να επιχειρηθεί η εφαρμογή μίας εκ των τριών συνταγών και να εντοπιστούν τυχόν αντιφάσεις ή παραλείψεις που μπορεί να υπάρχουν στις οδηγίες, που παρέχονται από τον Διονύσιο. Έπειτα επιχειρήθηκε η εξέταση και αξιολόγηση των παραμέτρων που σχετίζονται με την στρωματογραφία του υδατικού προστύμματος και πως αυτές επηρεάζουν τις επιφανειακές ιδιότητες μίας επιχρύσωσης νερού. Οι παράμετροι της εργασιμότητας-σκληρότητας του υποστρώματος του υδατικού προστύμματος, του χρώματος και της στιλπνότητας του τελικού αποτελέσματος, καθώς και των περιβαλλοντικών συνθηκών κατά τη διάρκεια της διαδικασίας επιχρύσωσης, εξετάστηκαν με τη βοήθεια εμπειρικών εκτιμήσεων και μετρήσεων μέσω μη καταστρεπτικών μεθόδων αξιολόγησης. Απώτερος στόχος της έρευνας ήταν η μέτρηση και η παραμετροποίηση των εμπειρικών διεργασιών και πρακτικών που ακολουθούν οι επιχρυσωτές, καθώς και η βελτιστοποίηση των οπτικών αποτελεσμάτων της συνταγής του Διονυσίου. Η μεθοδολογία της έρευνας βασίστηκε στη σύγκριση της συνταγής του Διονυσίου με άλλες αντίστοιχες ελληνικές και ευρωπαϊκές συνταγές, προκειμένου να κατανοηθεί η λειτουργία των υλικών και των διεργασιών. Επιλεγμένες συνταγές αναπαράχθηκαν πειραματικά με τη χρήση ίδιων υλικών, διεργασιών και συνθηκών και αξιολογήθηκαν συγκριτικά προσδιορίζοντας την απόδοσή τους καθώς και τις δυσλειτουργίες της συνταγής του Διονυσίου. Πιο συγκεκριμένα δοκίμια κατασκευάστηκαν σε ξύλο καρυδιάς με τα ίδια παραδοσιακά στρώματα προετοιμασίας (gesso) και επιχρύσωσης αντίστοιχα. Δημιουργήθηκαν δοκίμια διαφορετικών στρωμάτων και χρώματος, υδατικού προστύμματος και βελτιωτικών πρόσθετων υλικών που προτείνονται στη συνταγή. Τα δοκίμια παρήχθησαν σε διαφορετικές περιβαλλοντικές συνθήκες και χρόνο στίλβωσης. Οι ιδιότητες των δοκιμίων προσδιορίστηκαν μέσω οργάνων, όπως στιλπνόμετρο (NOVOGLOSS 20/60/75) για την μέτρηση στιλπνότητας και χρωματόμετρο(PCE-CSM 6/HN3000) για τη μέτρηση του χρώματος, ενώ η σκληρότητα των επιφανειών μετρήθηκε σε όλα τα στάδια των πειραμάτων με τη χρήση της μεθόδου Vickers. Σε κάθε στάδιο των πειραμάτων καταγράφηκαν εμπειρικά οι παρατηρήσεις που προέκυψαν, όπως η εκτίμηση του χρόνου στίλβωσης, καθώς και η σκληρότητα της επιφάνειας. Οι παρατηρήσεις αυτές συσχετίστηκαν με τα δεδομένα των εργαστηριακών μετρήσεων. Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας κατέδειξαν ότι η συνταγή του Διονυσίου δεν ήταν δυνατόν να αναπαραχθεί αυτούσια. Εντοπίστηκαν κενά στις οδηγίες που σχετίζονται με την προετοιμασία του συνδετικού μέσου του ασπραδιού του αυγού και την ενυδάτωση του βώλου πριν από την εφαρμογή του. Η παρούσα μελέτη προτείνει λύσεις στα θέματα αυτά. Για παράδειγμα, διαπιστώθηκε μεταξύ άλλων, ότι, μικρές αλλαγές στις περιβαλλοντικές συνθήκες κατά την διάρκεια της επιχρύσωσης, είναι δυνατό να επηρεάσουν δραματικά την απόδοση του υποστρώματος και τα αισθητικά αποτελέσματα της διαδικασίας. Επιπλέον, τεκμηριώνεται ότι η παρουσία σαπουνιού ως πρόσθετο, συμβάλλει στη βελτίωση του αποτελέσματος της στίλβωσης και στην αύξηση του ανοιχτού χρόνου εργασίας. Σχετικά με την απόχρωση της επιχρύσωσης σε συνάρτηση με την χρήση διαφορετικών χρωμάτων υδατικού προστύμματος/ υποστρώματος, τα αποτελέσματα ήταν διαφορετικά από τα αναμενόμενα, καθώς αποδείχθηκε ότι η τελική επιφανειακή απόχρωση δεν μεταβάλλεται με την χρήση διαφορετικών χρωμάτων υποκείμενων στρωμάτων.

Abstract

Gilding was a luxury decorative technique that has been known since antiquity. Various recipes and materials have been used for its creation that were almost always secrets of the master gilders or artists. During the medieval period, recipes appear to be transcripted into treatises and manuals of that time. Extended research has been already undertaken into European manuscripts revealing the uniqness of the historic data that can be retrieved as well as the gaps or mistakes that may occasionally be present on the guidelines or materials described on the various gilding recipes. Concerning Greek texts, the hieromonk Dionysius from Fourna village (Evritania territory) wrote a treatise in 18thcentury which is considered the first comprehensive Greek text on portable and mural icon painting. In this treatise Dionysius has included three distinct gilding recipes. The aim of this research was, in the first phase, to assess the applicability of one of the three recipes and spot any contradictions or omissions that may contain. Then it was attempted to examine and evaluate the parameters related to the stratigraphy of the bole layer and how these affect the surface properties of a water gilding surface. The parameters of the persistencehardness of the substrate of the bole, the color and gloss of the final result, as well as the environmental conditions during the gilding process, were examined by empirical assessments and measurements through non-destructive evaluation methods. The ultimate goal of the research was to measure and parameterize the empirical processes and practices followed by gilders, as well as to optimize the visual results of the recipe of Dionysius. The methodology of the research was based in the comparison of the Dionysius recipe with other relevant Greek and European recipes in order to understand the function of the employed materials and processes. These recipes were experientially reproduced using standard materials, processes and conditions, and were comparatively assessed identifying their performance as well as the malfunctions of Dionysius’ recipe. Standardized mockups were produced on walnut wood substrates covered by traditional gesso (ground layers) and gilding materials respectively. Mockups gilded using poliments (boles) of different types and stratigraphy that contained materials and additives proposed in the recipe in consideration were created. Also, mockups were gilded on different environmental conditions and by employing various polishing times. Subsequently, the properties of the mockups were measured via gloss meter (NOVOGLOSS 20/60/75) for the determination of glossiness and colorimetry (PCECSM 6/HN3000) for color measurement. The hardness of the surfaces was measured during all the stages of the experimental gilding using the Vickers method. Additionally, during the experimental reproduction various parameters were empirically recorder such as the evaluation of the gilding time as well as the softness of the foundation. These observations were subsequently correlated with the instrumental analysis data. The results of this research reveal that the Dionysius recipe is not applicable, i.e. it is impossible to reproduce gilding solely on the basis of his directions. Indeed, quite many gaps were revealed that relate to the binding egg white medium preparation and on the bole rehydration process before the application, while the study suggests solutions on these issues. Among many of the interesting results, it has been revealed that, even minor alterations in the environmental conditions may affect dramatically the workability of the substrate and the aesthetic results of the gilding. Also, it is documented that the employment of soap as an additive improves the polishing results and extends the working time, a fact revealed by the analytical data. In addition, it is interesting to note that the analytical data indicate that the color of the substrate (bole/ poliment) does not affect the color of the gilded surface.