Η επιχειρηματική ηθική στην εποχή του μέτα-ανθρώπου. Προκλήσεις και ευκαιρίες στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση

Abstract

Η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση που επιταχύνθηκε από την πανδημία Covid-19 διαμορφώνει ένα νέο περιβάλλον ανάπτυξης και λειτουργίας του meta-ανθρώπου∙ ενός ανθρώπου που θα χαρακτηρίζεται από την αυξημένη αλληλεπίδρασή του με τις μηχανές και την τεχνολογία. Το νέο αυτό περιβάλλον παρέχει στις επιχειρήσεις σημαντικές ευκαιρίες αυξημένης παραγωγικότητας, αποδοτικότητας του ανθρώπινου δυναμικού, καλύτερης και ταχύτερης ανταπόκρισης στις απαιτήσεις καταναλωτών, προμηθευτών και λοιπών ενδιαφερομένων μερών. Ταυτόχρονα, όμως, αυτός ο ψηφιακός και τεχνολογικός μετασχηματισμός θέτει ένα καίριο ερώτημα αναφορικά με τις σχέσεις επιχειρήσεων και κοινωνίας. Βασικά ερωτήματα αφορούν τον ρόλο της ηθικής στα επιχειρηματικά μοντέλα, τον ρόλο των ιδίων των επιχειρήσεων, καθώς και το μοντέλο-θεωρία που θα διέπει την επιχειρηματικότητα. Συνολικά, επομένως, τίθεται το βασικό ερώτημα του αν θα πρέπει να υπάρξει ένα νέο «ηθικό» συμβόλαιο μεταξύ επιχειρήσεων και κοινωνίας στο πλαίσιο της επιχειρηματικής ηθικής. Η επιχειρηματική ηθική σχετίζεται με ζητήματα που άπτονται της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης, το μοντέλο των ενδιαφερομένων μερών, τη μεγιστοποίηση του κέρδους, την εταιρική διακυβέρνηση, τη διαχείριση του ανθρωπίνου δυναμικού. Από την άλλη πλευρά, η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση σχετίζεται μεταξύ άλλων με ζητήματα που άπτονται της τεχνολογίας, του ψηφιακού μετασχηματισμού, της αποδοτικότητας και της αποτελεσματικότητας. Η εποχή του meta-ανθρώπου χαρακτηρίζεται από ανησυχίες και προβληματισμούς όσον αφορά στην ηθική που θα πρέπει να διέπει μία κοινωνία που βασίζεται στην αλληλεπίδραση ανθρώπουμηχανικής. Στη βάση αυτών, οι επιχειρήσεις έχουν την ευκαιρία να αξιοποιήσουν το νέο περιβάλλον για να βελτιώσουν πρωτοβουλίες εταιρικής κοινωνικής ευθύνης με οφέλη για όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη. Παράλληλα, ωστόσο, εγείρονται σημαντικές ηθικές ανησυχίες όσον αφορά σε ζητήματα όπως η διαχείριση του ανθρωπίνου δυναμικού, αλλά και η επιλογή των κατάλληλων μοντέλων εταιρικής διακυβέρνησης που θα απαντούν στις αλλαγές του ευρύτερου περιβάλλοντος. Καθώς η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση είναι μια εποχή βαθιάς αναταραχής και συνεχώς αναθεωρήσεων επιχειρηματικών μοντέλων, τρόπου εργασίας και διαβίωσης, η επιβίωση μιας επιχείρησης εξαρτάται από την ικανότητά της να προσαρμόζεται συνεχώς. Προκειμένου οι επιχειρήσεις να καταφέρουν να δημιουργήσουν αξία και να διατηρήσουν ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, θα πρέπει να επενδύσουν σε ψηφιακές τεχνολογίες, σε συνέργειες, καθώς και στην εις βάθος κατανόηση των νέων αναγκών των πελατών τους. Το πιο σημαντικό είναι πως οι επιχειρήσεις θα πρέπει να επανεξετάσουν τη λειτουργία τους υπό ένα νέο πρίσμα ηθικής, της λεγόμενης τεχνολογικής ηθικής. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να εξεταστεί η επιχειρηματική ηθική στο πλαίσιο της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης. Πιο συγκεκριμένα, οι επί μέρους στόχοι που τίθενται έχουν ως κάτωθι: α) να εξεταστεί πώς η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση επηρεάζει την επιχειρηματική ηθική, β) να προσδιοριστούν οι 8 προκλήσεις που θα πρέπει να αντιμετωπιστούν στο πλαίσιο της επιχειρηματικής ηθικής εξαιτίας της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης από μέρους των οργανισμών, γ) να προσδιοριστούν οι ευκαιρίες που παρέχει η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση στην εξέλιξη και βελτίωση της επιχειρηματικής ηθικής. Ο λόγος για τον οποίον δόθηκε έμφαση στην επιχειρηματική ηθική είναι ο ισχυρισμός των Herschel και Andrews (1997) πως η τεχνολογία είχε πάντοτε βαθύ αντίκτυπο στην επιχειρηματική λειτουργία, σε συνδυασμό με τον ισχυρισμό των Andrișan και Modreanu (2022) πως οι επιχειρήσεις στηρίζουν κάθε πτυχή της οικονομικής, κοινωνικής και ανθρώπινης ζωής: από τη μία πλευρά, όλες οι δραστηριότητες διεξάγονται στη συνέχεια από επιχειρηματική σκοπιά, ενώ από την άλλη πλευρά κάθε συναλλαγή με οικονομικά κίνητρα πρέπει να ενσωματώνει μέτρα κοινωνικής απόδοσης υπό το πρίσμα της προσθήκης κοινωνίας αξίας παράλληλα με τις οικονομικές επιδόσεις. Μία επιχείρηση λειτουργεί για να φροντίζει τα συμφέροντα της κοινωνίας στο σύνολό της και των ατόμων που αποτελούν αυτήν την κοινωνία και για τον λόγο αυτό η φύση της λειτουργίας των επιχειρήσεων είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις ανάγκες και τις επιθυμίες του κοινωνικού συνόλου. Ωστόσο, οι επιχειρήσεις ανταποκρίνονται διαφορετικά στις κοινωνικές ανάγκες. Παρά το γεγονός ότι η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση έχει σημαντικό αντίκτυπο σε όλο το φάσμα της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτιστικής ζωής, επηρεάζοντας όλες τις πτυχές του ατόμου και της κοινωνίας, διαπιστώνεται ένας διαφορετικός αντίκτυπος στις επιχειρηματικές διαδικασίες και συνεπώς μία διαφορετική αντιμετώπιση αυτής της επανάστασης από μέρους των επιχειρήσεων. Η παρούσα εργασία αποτελείται συνολικά από κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο πραγματεύεται τους δύο κύριους όρους αυτής της εργασίας, δηλαδή την τέταρτη βιομηχανική επανάσταση και την επιχειρηματική ηθική. Έτσι, σε αυτό το κεφάλαιο εξετάζονται συνοπτικά οι τρεις πρώτες βιομηχανικές επαναστάσεις, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην εξέλιξη, τα χαρακτηριστικά, τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της υφιστάμενης τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης. Επίσης, σε αυτό το κεφάλαιο παρουσιάζεται και η έννοια της ηθικής, με ιδιαίτερη αναφορά στην επιχειρηματική ηθική. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζεται η σχέση μεταξύ της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης και της επιχειρηματικής ηθικής και πιο συγκεκριμένα ηθικά ζητήματα που εγείρονται στο πλαίσιο της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης, η επιχειρηματική ηθική ως απάντηση στα ηθικά διλήμματα της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης και η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση ως μοχλός και εργαλείο ενίσχυσης της επιχειρηματικής ηθικής. Τα δύο αυτά κεφάλαια συνιστούν το θεωρητικό μέρος αυτής της εργασίας, στη βάση του οποίου διαμορφώνονται τα ερευνητικά ερωτήματα, όπως αναφέρονται στο τρίτο κεφάλαιο. Το τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζει αναλυτικά τη μέθοδο, το εργαλείο συλλογής δεδομένων, το δείγμα και τη διαδικασία της έρευνας, ενώ το πέμπτο παρουσιάζει τα αποτελέσματα της στατιστικής ανάλυσης. Το έκτο κεφάλαιο αυτής της εργασίας συζητά τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας σε αντιδιαστολή και με τα όσα αναφέρθηκαν στο θεωρητικό μέρος και με βάση αυτά τα συμπεράσματα κατατίθενται 9 προτάσεις πρακτικής εφαρμογής για την ενίσχυση της επιχειρηματικής ηθικής. Το έβδομο και τελευταίο κεφάλαιο που απαρτίζει αυτήν την εργασία συνοψίζει τα κυριότερα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει και καταθέτει προτάσεις για περαιτέρω έρευνα.