Μελέτη των τεχνικών και υλικών επιχρύσωσης σε εικόνες ρωσικής τέχνης από τη συλλογή του Μουσείου Μπενάκη

Μπούρα, Αμαλία

Study on the gilding techniques and materials of Russian icons from the Benaki Museum collection

Πτυχιακή εργασία

Author

Μπούρα, Αμαλία

Date

2022-09

Advisor

Φαρμακαλίδου, Ελένη

Πτυχιακή εργασία (26.87Mb)

Keywords

Εικόνες ρωσικής τέχνης ; Τεχνικές και Υλικά επιχρύσωσης ; Μη καταστρεπτικές μέθοδοι διάγνωσης ; XRF ; Μουσείο Μπενάκη ; Μεταλλικό φύλλο ; Μεταλλική σκόνη ; Χρυσοκονδυλιά

Abstract

Η προκείμενη πτυχιακή εργασία έχει ως αντικείμενο μελέτης τα υλικά και τις τεχνικές επιχρύσωσης εικόνων ρωσικής τέχνης από τη συλλογή του Μουσείου Μπενάκη. Σκοπός της μελέτης αυτής ήταν η κατανόηση της τεχνολογίας κατασκευής των ρωσικών φορητών εικόνων και στη συνέχεια η ταυτοποίηση των υλικών και των τεχνικών επιχρύσωσης σε επιλεγμένες εικόνες (19) από τη μόνιμη συλλογή του Μουσείου Μπενάκη με χρήση μη καταστρεπτικών μεθόδων διάγνωσης, με στόχο την συσχέτιση των ευρημάτων και των πιθανών καλλιτεχνικών προθέσεων των ζωγράφων/δημιουργών. Οι εικόνες ρωσικής τέχνης στον ελλαδικό χώρο παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον εξαιτίας της περίπλοκης τεχνολογίας κατασκευής, του ιδιαίτερου ζωγραφικού ύφους και χρωματικής παλέτας, των τεχνικών και υλικών επιχρύσωσης κτλ. Παρόλα αυτά, η μελέτη τους στην Ελλάδα βρίσκεται σε αρχικό στάδιο. Στις εικόνες που μελετήθηκαν από τη συλλογή του Μουσείου Μπενάκη οι οποίες χρονολογούνται μεταξύ 16ου και 19ου αιώνα, συμπεριλήφθηκαν τόσο εικόνες «ευρείας ζήτησης» που χαρακτηρίζονται για την απλότητα των υλικών και της τεχνολογίας κατασκευής όσο και εικόνες άριστης καλλιτεχνικής ποιότητας. Οι εικόνες αναπαριστούν ευρέως διαδεδομένα θέματα για τη ρωσική εικονογραφία, όπως αυτό της Παναγίας του Καζάν, αγίους προστάτες όπως ο άγιος Νικόλαος και ο άγιος Σπυρίδωνας καθώς και πιο σύνθετες εικόνες με την Ανάσταση-Εις Άδου Κάθοδο και σκηνές του Δωδεκαόρτου. Μη καταστρεπτικές μέθοδοι όπως η μικροσκοπική παρατήρηση και απεικονιστικές τεχνικές οι οποίες εκμεταλλεύονται τα διαφορετικά μήκη κύματος (VIS, UV, IR) χρησιμοποιήθηκαν με σκοπό την κατανόηση της τεχνολογίας κατασκευής των εικόνων με έμφαση στα υλικά και τις τεχνικές επιχρύσωσης. Στη συνέχεια, πραγματοποιήθηκε σημειακή στοιχειακή ανάλυση με τη μέθοδο φασματοσκοπίας φθορισμού ακτινών Χ με το φορητό (XRF) με σκοπό αρχικά την ταυτοποίηση των μεταλλικών στοιχείων, των κραμάτων και των συγκεντρώσεων των επιχρυσωμάτων σε μορφή φύλλου ή σκόνης και δευτερευόντως την ανίχνευση στοιχείων που αποτελούν ένδειξη χρήσης της εκάστοτε τεχνικής επιχρυσώματος (επιχρύσωμα με «πολιμέντ» ή χωρίς «πολιμέντ», προσμίξεις χρωστικών, σύσταση συγκολλητικών ουσιών κτλ.). Μέσω αυτής της διεπιστημονικής μελέτης των τεχνικών επιχρύσωσης και της υλικής τους υπόστασης έγινε δυνατή η συσχέτιση των μεταλλικών ουσιών με την περίοδο, την τεχνοτροπία και την ποιότητα των εικόνων ρωσικής τέχνης. Οι εικόνες από τη συλλογή του Μουσείου Μπενάκη παρουσιάζουν επιχρύσωση στον κάμπο και τα φωτοστέφανα με μεταλλικό φύλλο και παρουσία ή απουσία υποστρώματος κόκκινης απόχρωσης ή απόχρωσης που πλησιάζει την κίτρινη ώχρα και χρυσοκονδυλιές με μεταλλικό φύλλο ή σκόνη. Σε κάποιες εικόνες πραγματοποιείται διακόσμηση του φύλλου στον κάμπο. Οι εικόνες «ευρείας ζήτησης» εμφανίζουν χαρακτηριστικά επιχρύσωση στον κάμπο και τα φωτοστέφανα με φύλλο ασημιού και βερνίκι απομίμησης χρυσού. Επιπλέον, παρουσία/υψηλή συγκέντρωση σε χρυσό σχετίζεται άμεσα με την άρτια ποιότητα και την καλλιτεχνική αξία των εικόνων. Τέλος, για τις χρυσοκονδυλιές έχουν χρησιμοποιηθεί πιο συχνά υποδεέστερα μέταλλα, κράματα, προσμίξεις αυτών σε σύγκριση με τα μεταλλικά φύλλων στον κάμπο και τα φωτοστέφανα.

Abstract

The subject of the underlying bachelor thesis is the gilding techniques and materials of Russian icon from the Benaki museum collection. After obtaining a thorough understanding of the Russian icons’ making technology the aim got shifted towards the identification of the gilding materials and techniques on a selection of icons (19) from the Benaki Museum collection using non-destructive methodology in order to make a correlation between the findings and the artists’/creators’ intentions. Russian icons in Greece make an interesting case due to the intricate stages of icon making, their original painting style and colour pallet, their gilding techniques and materials etc. However, the study of Russian icon in Greece is still in an early stage. The icons that were studied from the Benaki Museun collection which are dated between the 16th and 19th century, include mass-produced icons that present characteristically simpler materials and techniques as well as icons of great artistic value. The icons depict well known themes from Russian iconography, like our lady of Kazan, protector saints like Saint Nicklaus and Saint Spiridon as well as more complex icons like the Resurrection-Harrowing of Hell and scenes from the Dodekaorton. Non – destructive methods such as optical microscopy and imagining techniques that take advantage of different wave lengths (VIS, UV, IR) were used in order to examine the icons’ making technology focusing on the materials and techniques of gilding. Subsequently, X-Ray Fluorescence examination using portable XRF, was carried out on preselected spots on the icons, in order to mainly identify the elements and determine the concentrations of the metallic gilding materials and then to detect any elements that are indicative of the gilding techniques (gilding with “poliment” or without “poliment”, the addition of pigments etc). Via this interdisciplinary research on gilding techniques and their material data it was possible to correlate the purity of the metals with the period, style, and quality of Russian Icons. The gildings of the icons from the Benaki Museum collection can be found on the background and halos in the form of metal leaf while having an underlying layer of red colour or a colour similar to that of yellow ochre and in areas with golden highlights in the form of metal leaf or metallic dust/pigment. In some icons the metal leaf of the background is decorated. Mass-produced icons present the characteristic gilding of the background with silver leaf and a varnish layer mimicking the hue of gold. In addition, the presence/high concentration of gold is related to the high material and artistic quality of the icons. Lastly, it seems that for the golden highlights less precious metals and their alloys (with impurities) have been used compared to the metal leaves for the backgrounds and halos.