Ο τοιχογραφικός διάκοσμος της Ιεράς Μονής Γενέθλιου της Θεοτόκου Βλασίου

Abstract

Στην καρδία των Θεσσαλικών Αγράφων, συγκεκριμένα στην περιοχή της Αργιθέας, αριθμούνται δεκάδες μνημεία που χρονολογούνται κατά την διάρκεια του 16ου και του 17ου αιώνα. Είναι μεγάλης αρχιτεκτονικής σημασίας με πλούσια εικονογραφικά προγράμματα τα οποία μέχρι και σήμερα σώζονται σε άριστη κατάσταση. Χαρακτηριστικό στοιχείο μεταξύ των Μονών της Αργιθέας είναι η τυπολογία. Οι Μονές διακρίνονται κυρίως σε μονόκλιτες αθωνίτικες, ξυλόστεγες ή με θόλο βασιλικές. Η μορφολογία της κάθε Μονής της Αργιθέας διαφέρει. Η Ιερά Μονή Γενέθλιου της Θεοτόκου Βλασίου είναι ένα από τα πιο αξιόλογα μνημεία που φιλοξενεί η αργιθεάτικη ύπαιθρος. Είναι κτίσμα του 17ου αιώνα , που φέρει πλούσια αρχιτεκτονικά στοιχεία καθώς ανήκει τυπολογικά στο μονόκλιτο οθωνικό με τυφλό θόλο, ο οποίος διαπιστώσαμε ότι εξέχει εξωτερικά ως τρουλοκαμάρα (τύπος «Καραϊσκάκη»). Στο παρελθόν υπήρχαν και δύο παρεκκλήσια τοιχογραφημένα τα οποία κατέπεσαν. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο ναός παρουσιάζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον στις τοιχογραφίες του, λόγω του Αγραφιώτικου τύπου που δημιούργησαν οι ζωγράφοι, ένας συνδυασμός Βορειοδυτικής Σχολής και Κρητικής σχολής. Το εικονογραφικό πρόγραμμα της Μονής Βλασίου αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα μνημεία σε αριθμό παραστάσεων. Συγκεκριμένα οργανώνεται από 130 διαφορετικά θέματα, 43 σκηνές και 87 μεμονωμένες μορφές, είτε ολόσωμες είτε σε μετάλλια. Ο τοιχογραφικός διάκοσμος σώζεται στο μεγαλύτερο τμήμα του ναού και διέπετε από σαφήνεια και αρμονία. Στο Ιερό ακολουθείται ο Ευχαριστιακός κύκλος καθώς και εικόνες διακόνων και άλλων ιεραρχών σε άλλες θέσεις. Στις δύο πρώτες ζώνες του κυρίως ναού παριστάνονται Άγιοι ολόσωμοι και σε μετάλλια, ενώ την επόμενη την περιτρέχουν οι Οίκοι του Ακάθιστου Ύμνου. Οι Χριστολογικές σκηνές βρίσκονται στη δυτική καμάρα και ένα μικρό τμήμα στην ανατολική, όπου υπάρχουν και Θεομητορικές παραστάσεις. Επίσης σώζονται τοιχογραφίες στον νάρθηκα με το δημόσιο βίο του Χριστού, ολόσωμοι Άγιοι και μετάλλια. Το καθολικό της Μονής παρουσιάζει λεπτομερειακή αγιογράφηση και βάθος στις παραστάσεις όπως και στην απόδοση των Αγίων. Το αποτέλεσμα αυτό οφείλεται κυρίως στους κτήτορες της Μονής, Γεώργιο και Κωνσταντίνο Γραμματικό. Με δικιά τους χρηματοδότηση και πρωτοβουλία παρότρυναν τους ζωγράφους να δημιουργήσουν ένα σύνολο, με στοιχεία αγιορείτικου τύπου. Λόγω όμως της υψηλής κοινωνικής και οικονομικής θέσης και της επιρροής τους από τη μετανάστευσή τους στη Μολδοβλαχία, έδωσαν κι έναν τόνο μεγαλοπρέπειας τόσο στα ενδύματα όσο και στα κτηριακά συγκροτήματα. Οι παραστάσεις στο μεγαλύτερο σύνολό τους έχουν αποδοθεί με ακρίβεια των θεμάτων σε σχέση με τις διαστάσεις του μνημείου. Χαρακτηριστικό των συνθέσεων είναι η συνοχή μεταξύ της ανθρώπινης παρουσίας, του αρχιτεκτονικού και φυσικού τοπίου. Με αναλογίες κανονικές και σχεδιασμένες σωστά, έχει αποδοθεί το μεγαλύτερο μέρος των μορφών ανεξάρτητα της ηλικίας και του φύλλου. Χαρακτηριστικό των μορφών είναι τα μεγάλα εκφραστικά και αμυγδαλωτά μάτια καθώς και η προσωπογραφία που είναι διαφορετική σε κάθε μορφή. Ενδεικτικό στις μορφές των Αγίων είναι οι χειρονομίες και οι στάσεις τους καθώς και η προσθήκη φωτοστέφανων που δεν υπήρχαν σε παλιότερα μνημεία. Ιδιαίτερη σημασία έδειξε ο Ιωάννης Ευτελής με το συνεργείο του στην απόδοση των ενδυμάτων. Τα βασικά χρώματα και οι λίγες αποχρώσεις περιόρισαν την ενδυματολογική απεικόνιση των μορφών, ενώ έντονα χρώματα, όπως το χρυσό το συναντάμε σε παρυφές ενδυμάτων ή σε κάποια διακοσμητικά σχέδια. Ξεχωριστή θέση στο διάκοσμο της Μονής έχει το κόσμημα που παρατηρείται κυρίως στις μορφές των Αγίων που περιβάλλονται στις κόγχες. Η αυξημένη διακόσμηση των ζωγράφων δημιουργεί ένα ακόμα πιο σύνθετο τύπο που η προέλευσή του προέρχεται από τις μουσουλμανικές τέχνες που ίσως γνώριζαν ο Ιωάννης Ευτελής με τους συνεργάτες του. Το σημαντικότερο συμπέρασμα, που θα μπορούσε να προκύψει από τη παρούσα μεταπτυχιακή εργασία, είναι η ένταξη του τοιχογραφικού διακόσμου στο πρώτο μισό του 17ου αιώνα, όπου υπάρχουν πολλά καθολικά στην περιοχή που παρουσιάζουν μεγάλες ομοιότητες στο εικονογραφικό πρόγραμμα της συγκεκριμένης περιόδου, καθώς και η ένταξή του καθολικού σε τυπολογική κατηγορία όπου κατατάσσονται ένα μεγάλο μέρος μνημείων εκείνης της εποχής. Ευελπιστώ η παρούσα διπλωματική να αποτελέσει την αρχή για την συντήρηση των τοιχογραφιών όσο και ολόκληρου του μνημείου, με σκοπό να υπάρξει πιο λεπτομερή μελέτη του τοιχογραφικού διακόσμου από ερευνητές του μέλλοντος και την επιβεβαίωση ή την προσθήκη νέων πορισμάτων.